Politika e sigurisë e BE-së ka ndihmuar në ruajtjen e paqes në Ballkanin Perëndimor që nga fillimi i viteve 2000, por reformat institucionale mbeten të paplota dhe aktorët e jashtëm po fitojnë terren.
Në këtë konkluzion del artikulli i European Security & Defence (ESD).
Për dekada të tëra, rajoni i Evropës Juglindore, i cili tani njihet si Ballkani Perëndimor, ka përfaqësuar një kufi strategjik, megjithëse mjaft të paqëndrueshëm të Evropës. Ballkani Perëndimor sot përfshin Shqipërinë, Bosnjën dhe Hercegovinën (BiH), Kosovën, Malin e Zi, Maqedoninë e Veriut dhe Serbinë – të grupuara së bashku si 6 vendet e Ballkanit Perëndimor.
Ky rajon specifik është formësuar vitet e fundit nga trashëgimia e tij pas konfliktit dhe postkomuniste, si dhe nga dinamikat e qëndrueshme etnike dhe politike. Rajoni e ka gjetur veten gjithnjë e më të bllokuar në mes të një akti delikat balancimi midis agjendave gjeopolitike rivale – kryesore midis tyre Bashkimi Evropian, Rusia dhe SHBA-të.
Me Brukselin që kërkon ta çimentojë rajonin fort brenda orbitës së tij dhe të mbështesë paqen dhe stabilitetin në rajon, BE-ja ka angazhuar një përzierje instrumentesh civile dhe ushtarake në kuadër të kuadrit të Politikës së Përbashkët të Sigurisë dhe Mbrojtjes (CSDP), sipas ESD.
Pse Ballkani ka rëndësi për Brukselin?
Forca lëvizëse pas përfshirjes së BE-së në rajon bazohet kryesisht në domosdoshmërinë gjeografike, historike dhe strategjike. Ballkani shtrihet në udhëkryqin e Evropës dhe periferisë më të gjerë të Mesdheut – gjithmonë një korridor për tregti, migrim, rivalitete etnike dhe fisnore dhe në fund të fundit, konflikt.
Shpërbërja e dhunshme e Jugosllavisë në fillim të viteve 1990 dëshmoi gjenocidin në Bosnjë dhe Hercegovinë, së bashku me spastrimin etnik në të gjithë rajonin; këto dinamika vazhdojnë të formësojnë mënyrën se si Brukseli e sheh sigurinë e rajonit.
Në vitin 2003, në Samitin e BE-së në Selanik, Brukseli bëri një premtim të qartë dhe të guximshëm: të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor do të konsideroheshin “kandidatë potencialë” për anëtarësim. Megjithatë, pranimi në BE mbetet i pakapshëm për shumicën në rajon.
Në vend të kësaj, ndikimi i BE-së ka vepruar kryesisht përmes mekanizmave të fuqisë së butë – kushtëzimit, ndihmës dhe angazhimit diplomatik të fragmentuar – por edhe përmes ndërhyrjeve të drejtpërdrejta të mbrojtjes dhe sigurisë në kuadër të CSDP-së. Kjo qasje me dy drejtime – oferta e anëtarësimit të plotë së bashku me bashkëpunimin e fortë të sigurisë – formon themelin e politikës së BE-së në Ballkan.
Megjithatë, efektiviteti i kësaj arkitekture është tani nën shqyrtim, veçanërisht ndërsa konkurrenca gjeopolitike intensifikohet, sipas ESD.
Siguria e BE-së në veprim
Prania e sigurisë e BE-së në Ballkanin Perëndimor është ofruar nëpërmjet angazhimit civil dhe ushtarak në terren.
Prania ushtarake më e dukshme e BE-së në Ballkanin Perëndimor është EUFOR (Forca e BE-së) Althea, një operacion i CSDP-së i nisur në dhjetor 2004 pas tërheqjes së misionit SFOR të NATO-s. SFOR pasoi misionin IFOR të NATO-s që ishte ngarkuar me ofrimin e sigurisë në terren ndërsa nisën hapat e parë për zbatimin e Marrëveshjes së Paqes së Dejtonit.
EUFOR Althea, fillimisht i përbërë nga rreth 7 mijë trupa të nxjerra nga një numër forcash të armatosura evropiane (përfshirë Francën, Gjermaninë, Italinë, Spanjën, Turqinë dhe Mbretërinë e Bashkuar), ende vepron nën një mandat të rinovuar çdo vit të Këshillit të Sigurimit të OKB-së.
Megjithatë, EUFOR që atëherë është zvogëluar ndjeshëm në numër vitet e fundit, me detyrat e tij aktuale që përqendrohen më shumë në trajnimin dhe mbështetjen e Forcave të Armatosura të BiH dhe duke shërbyer si një forcë reagimi të shpejtë në rast trazirash.
Misioni mbështet gjithashtu rrugën e Bosnjës dhe Hercegovinës drejt integrimit euroatlantik dhe vazhdon të veprojë si një prani stabilizuese në rajon. Sot, 22 vende ofrojnë rreth 1 mijë e 100 trupa, aktualisht nën udhëheqjen rumune, me Austrinë, Hungarinë dhe Rumaninë si kontribuesit kryesorë.
Mandati i EUFOR-it u rinovua në nëntor 2023 me rritjen e numrit të trupave në sfondin e tensioneve të larta politike në vend, veçanërisht retorikës përçarëse separatiste që vjen nga entiteti serb, Republika Srpska, dhe presidenti i saj gjithnjë e më luftarak, Milorad Dodik.
Kritikët argumentojnë se forca aktuale është shumë e vogël dhe e papajisur mjaftueshëm për të penguar në mënyrë domethënëse çdo dhunë në shkallë të gjerë ose destabilizim politik. Megjithatë, në mjedisin aktual të brishtë, edhe një prani simbolike evropiane dhe trupa në terren mbartin peshë strategjike.
EULEX
I nisur në vitin 2008, EULEX Kosova përfaqëson misionin më ambicioz të BE-së për sundimin e ligjit deri më sot. Që nga fillimi i tij, fokusi i tij kryesor ishte të ndihmonte Kosovën në ndërtimin e një sistemi gjyqësor, shërbimi policor dhe autoriteti doganor profesional dhe plotësisht funksional.
Fillimisht i menduar si një mision hibrid me kompetenca ekzekutive, ishte parashikuar që misioni do të sillte legjitimitet dhe do të forconte kapacitetin e përgjithshëm të institucioneve të reja të Kosovës.
Por EULEX është përballur me kritika të gjera që nga fillimi, jo vetëm për shkak se mandati i tij ka pësuar rishikime të përsëritura, duke zvogëluar funksionet ekzekutive të parashikuara, me rolin këshillues në qendër të përpjekjeve të tij.
EULEX është akuzuar si joefektiv, jotransparent, me vetëm ndikim të kufizuar në fushat kryesore të mandatit të tij, siç është lufta kundër korrupsionit ose luftimi i krimit të organizuar. Një numër ish-prokurorësh dhe zyrtarësh të EULEX-it janë përballur me akuza për sjellje të keqe, duke çuar në një çështje besueshmërie.
Pavarësisht këtyre, EULEX ofron një rol stabilizues në një mjedis politik shumë të kontestuar dhe kompleks, veçanërisht në pjesën veriore të Kosovës, ku rezistenca e serbëve të Kosovës ndaj sovranitetit të Kosovës mbetet e ngulitur dhe e palëkundur. Ndërmjetësimi i udhëhequr nga BE në dialogun Serbi-Kosovë, megjithëse kryesisht politik, mbështetet nga prania lokale e EULEX-it në të gjithë vendin.
Misione të tjera civile – përpjekje për ndërtimin e kapaciteteve me ndikim të lartë
Përpjekjet e BE-së
Sa i përket faktit nëse politika e mbrojtjes dhe sigurisë e BE-së ka qenë efektive në Ballkanin Perëndimor varet nga kriteret e përcaktuara të vlerësimit – qoftë ruajtja e paqes, forcimi i institucioneve lokale apo rritja e besueshmërisë së BE-së në rajon.
Për meritë të BE-së, sipas ESD, nuk ka pasur dhunë serioze apo konflikt të armatosur në Ballkanin Perëndimor nën mbikëqyrjen e saj që nga fillimi i viteve 2000.
Rajoni tradicionalisht i paqëndrueshëm i Evropës tani është kryesisht paqësor – megjithëse larg rrezikut. Roli i përbashkët i angazhimit të BE-së dhe NATO-s në terren mund të falënderohet për këtë. Nga ana e tij, megjithëse modest si në madhësi ashtu edhe në fushëveprim, EUFOR Althea vazhdon të shërbejë si një prani e prekshme stabilizuese në Bosnjë dhe Hercegovinë, ndërsa në Kosovë, EULEX, duke punuar së bashku me KFOR-in (Forcën e NATO-s për Kosovën), luan një rol kyç në parandalimin e një ringjalljeje të dhunës në Kosovë.
Mirëpo, mungesa e konfliktit nuk barazohet automatikisht me paqen, pasi ka kriza të shpeshta politike dhe tensionet mbeten; e gjitha kjo nuk ndihmohet nga fakti që disa shtete të Ballkanit Perëndimor janë ende funksionalisht të brishta.
Sundimi i ligjit dhe reforma institucionale
Fokusi i BE-së në sundimin e ligjit dhe reformat demokratike ka pasur vetëm sukses të kufizuar, sipas ESD.
Gjyqësori në Kosovë është i dobët, pavarësisht 17 viteve të angazhimit të EULEX-it. Mund të vihet re njëfarë progresi, veçanërisht në Maqedoninë e Veriut, pasi u detyrua të zgjidhte mosmarrëveshjen e saj për emrin me Greqinë para se të bashkohej me NATO-n në vitin 2020.
Reformat sistemike dhe institucionale të kërkuara nga Brukseli shpesh zbatohen vetëm në mënyrë selektive. Përsëri, kritikët e përpjekjeve të BE-së argumentojnë se angazhimi nga Brukseli mbart ndikim të kufizuar duke pasur parasysh se mungojnë afate kohore të forta për anëtarësim, duke zbehur kështu fuqinë transformuese të kushtëzimit të BE-së.
Ndoshta tendenca më shqetësuese në Ballkanin Perëndimor për Brukselin ka qenë humbja graduale e besueshmërisë së BE-së, siç dëshmohet nga lodhja e përhapur dhe shumë reale nga zgjerimi midis publikut të rajonit dhe gjithashtu në shumë kryeqytete në Evropë për këtë çështje.
Një lëvizje pothuajse e vazhdueshme e objektivave nga BE-ja mbi afatet kohore dhe kushtëzimin e pranimit, mosmarrëveshjet dypalëshe që vonojnë ose pengojnë pranimin, nuk është për t’u habitur nëse publiku i gjerë është bërë gjithnjë e më skeptik në lidhje me anëtarësimin në BE.
Teksa Brukseli vonon, të tjerët nuk po humbasin kohë për të ndërhyrë – veçanërisht Rusia, Kina dhe Turqia, shkruan ESD.
Rasti i qartë këtu është ndërhyrja e Moskës në Republikën Srpska (BiH), iniciativa e Kinës dhe diplomacia kulturore, fetare dhe ekonomike e Turqisë; të gjitha kontribuojnë në dobësimin e fuqisë së butë të BE-së në rajon.
Besueshmëria e BE-së në rajon lidhet gjithashtu me një numër sfidash të ndërlidhura. Këto përfshijnë mungesën e koherencës strategjike: politika e jashtme dhe e sigurisë e BE-së nuk komunikohet gjithmonë në mënyrë efektive. Interesat kontradiktore të shteteve anëtare – siç është mbështetja e Hungarisë për Serbinë ose mosnjohja e Kosovës nga pesë shtete anëtare – sigurisht që e ndërlikojnë çdo angazhim të unifikuar.
Kjo mungesë koherence ndihet fort, jo më pak në BiH, pasi efektiviteti i EUFOR-it sfidohet nga mungesa e një linje politike të qëndrueshme nga Brukseli.
Një sfidë tjetër është konkurrenca gjeopolitike, e shënuar nga rishfaqja e rivalitetit midis fuqive të mëdha – veçanërisht ndërsa Rusia dhe Kina tani pohojnë veten në një rajon ku të dyja kanë munguar dukshëm në të kaluarën e afërt. Kjo ka ndikuar negativisht në përpjekjet e BE-së për ta sjellë rajonin plotësisht brenda orbitës së saj. Investimet e mëdha të Kinës në infrastrukturë në të gjithë rajonin shpesh vijnë pa kushte të lidhura, duke e bërë kështu kushtëzimin e BE-së edhe më pak tërheqës.
A do të triumfojë BE-ja?
Që Brukseli të pohojë besueshmërinë dhe autoritetin e tij në rajon, duhet të kalojë përtej angazhimit të thjeshtë në menaxhimin e krizave dhe të zbatojë një qasje më ambicioze dhe plotësisht të integruar ndaj projektit të tij të pranimit.
Sipas ESD, duhet ta bëjë këtë duke rigjallëruar zgjerimin, pasi premtimi i anëtarësimit në BE ende përfaqëson mjetin më të fuqishëm në duart e BE-së.
Përshpejtimi i procesit të pranimit do të tregonte qartë se reformat shpërblehen vërtet. Kjo gjithashtu do të rigjallëronte mbështetjen më të gjerë nga baza për projektin e BE-së diku tjetër dhe do të zbehte narrativën nacionaliste mbizotëruese në pjesë të ndryshme të rajonit.
Një qëndrim i unifikuar dhe koherent i BE-së është thelbësor, thekson ESD, duke kërkuar jo vetëm mesazhe të qëndrueshme, por edhe një angazhim diplomatik të besueshëm dhe me ndikim për t’i dhënë atij zëri ndikim të vërtetë.
Ndërsa politika shumë e kritikuar e mbrojtjes dhe sigurisë e BE-së në Ballkanin Perëndimor mund të ketë arritur njëfarë suksesi në ruajtjen e paqes, efektiviteti i saj përfundimtar po zhvlerësohet nga përçarjet e vazhdueshme të brendshme dhe konkurrenca më e madhe e jashtme.
Kutia e mjeteve të BE-së për efekte kuptimplote tashmë ekziston, por BE-ja është shumë e ngurruar dhe shumë e paqëndrueshme për të përdorur instrumentet e saj të disponueshme në maksimum.
Me luftën që po zhvillohet në Ukrainë dhe paqëndrueshmërinë e përtërirë që po shfaqet në kontinentin evropian si rezultat, BE-ja mund të bëjë një nga dy gjërat.
Mund të rigjallërojë angazhimin dhe premtimet e saj ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe ta mbështesë këtë me afate kohore reale, burime serioze dhe t’u japë anëtarësim atyre që kanë bërë përparim të mjaftueshëm – ose, në hijen e luftës shumë reale për jetë a vdekje të Ukrainës, BE-ja mund t’ua dorëzojë atë ndikim që dikur kishte lojtarëve të tjerë globalë.
Në këtë periferi të kontestuar dhe komplekse të Evropës, shtyrja tani përbën kërcënimin më të madh nga të gjithë.
Marrë nga “ESD”, përshtatur për “Albanian Post”.
