Kristalja, me rrënjë shqiptare dhe e rritur në ShBA, përjeton një udhëtim të jashtëzakonshëm që nga shtëpitë në dyert e lindjes e nën dritat e metropolit perëndimor, për të udhëtuar në rrugët historike të kryeqytetit të Kosovës, duke sjellë me vete mësime të çmuara dhe një vizion për të ardhmen e qytetit që e mirëpret me krahë hapur.
Për nder të Ditës Ndërkombëtare të Gruas, e ftuam Kristale në një bisedë të ngrohtë dhe të hapur për Telegrafin, aty ku ajo rrëfen me pasion për jetën si grua, nënë, zonjë e parë e Prishtinës dhe rolit të saj si një forcë ndryshimi në shoqëri. Me sytë që shkëlqejnë nga dashuria për familjen dhe komunitetin, Kristale e ndan me ne rrëfimin e saj të veçantë, nga rrugëtimi i saj nga Amerika tek përshtatja në Prishtinë, dhe dashurinë e saj të madhe për bashkëshortin dhe fëmijët.
Jemi të nderuar të sjellim për ju, lexuesit e Telegrafit, një hyrje në jetën e Kristale Ivezaj Ramës – një grua që është urë lidhëse ndërmjet kulturave dhe një dëshmi jetësore se, pavarësisht sfidave dhe ndryshimeve që sjell jeta, dashuria dhe kujdesi për njerëzit janë ato që na bëjnë të vërtetë. Me leximin e kësaj interviste të zbavitshme dhe inspiruese, hyni në botën e një gruaje që përfaqëson fuqinë e ndryshimit pozitiv teksa ecim përpara bashkë në rrugën e barazisë dhe ndërtimit të një të ardhmeje më të mirë për të gjithë.
Telegrafi: Kristale, ju jeni një figurë e njohur në publikun shqiptar në Kosovë, por pak kemi pasur rastin t’ju shohim para kamerave. Na tregoni shkurtimisht, kush është Kristale Ivezaj – Rama?
Kristale Ivezaj Rama: Një person që gjithmonë sheh anën pozitive të gjërave dhe dëshiron të lërë gjithçka dhe të gjithë më mirë se sa i ka gjetur.
Telegrafi: Si do ta përshkruanit rolin dhe ndikimin tuaj si bashkëshorte e Kryetarit të Prishtinës, Përparim Rama, dhe çfarë përgjegjësish merrni?
Kristale Ivezaj Rama: E shoh Prishtinën si një familje të madhe. Si familjen time. Edhe pse nuk jam një zyrtare e zgjedhur, jam e martuar me dhe mbështes personin që mban postin më të lartë në zyrën publike të qytetit, çka më jep një aleancë me publikun. Si banore e Prishtinës, ndjehem gjithashtu pjesë e këtij komuniteti. Ndihem e detyruar të pasuroj qytetin ku jetoj, veçanërisht për fëmijët tanë dhe anëtarët më të cenueshëm të komunitetit.
Është një nder të mund të kontribuoj në prosperitetin dhe avancimin e këtij vendi të bukur ku jo shumë kohë më parë njerëz humbën jetën dhe të dashurit e tyre në luftë dhe spastrimin etnik. Si një shqiptare amerikane që u rrit duke u shqetësuar për Kosovën, ndjej një obligim moral për të rrokullisur mëngët dhe pyetur veten, “ku mund të vë në punë arsimin dhe përvojat e mia?” dhe “ku mund të jem e dobishme këtu?”.
Telegrafi: Si e shihni rolin e grave në zhvillimin politik dhe social të Kosovës, dhe cilat janë sfidat kryesore për gratë në këtë kontekst?
Kristale Ivezaj Rama: Besoj se agjentët kryesorë të ndryshimit dhe drejtuesit e ndryshimeve pozitive në Kosovë janë gratë. Presidentja Osmani është një figurë e guximshme dhe e dashur, një politikane e pjekur dhe e artikuluar, një përfaqësuese shumë e fortë për Kosovën në botë. Nga ndërtimi i spitaleve te lobimi për drejtësi për të mbijetuarat e dhunës seksuale, Presidentja Jahjaga vazhdon të jetë një lidere e fortë që është gjithashtu një nga kontribueset më bamirëse për Kosovën me punën e saj përmes Fondacionit “Jahjaga”. Ka një numër në rritje të grave në pozicione udhëheqëse, në art, mjekësi, punë me të drejtat e njeriut, diplomaci, inxhinieri, financa, të cilat janë yje udhëzues për brezin e ri të vajzave. Një pengesë e padukshme për gratë vazhdon të jetë presioni i përgjegjësive familjare. Gratë trashëgojnë rolin e kujdestares kryesore për fëmijët, prindërit e moshuar/vjehrrat dhe vjehrrit, ndërsa punojnë gjithashtu me kohë të plotë. Ndërsa rolet dhe qëndrimet gjinore ndryshojnë në Kosovë, shpresoj se peizazhi i kujdesit do të evolojë gjithashtu për të qenë më të barabartë.
Telegrafi: Çfarë iniciativash keni marrë për të kontribuar në përmirësimin e situatës së grave në Prishtinë dhe në Kosovë në përgjithësi?
Kristale Ivezaj Rama: Kam përqendruar fokusin tim në shëndet, alfabetizëm dhe mundësi për fëmijët. Jam angazhuar shumë me Garën për Shërimin e Vitit 2023 të Organizatës Bamirëse “Renasansa”, e drejtuar nga e mbijetuara e kancerit dhe avokatja e komunitetit, Violeta Pirana, Departamenti i Shëndetësisë i Prishtinës i drejtuar nga Dr. Izet Sadiku, së bashku me Ambasadorë dhe liderë të Organizatave Ndërkombëtare me bazë në Prishtinë. Me ndihmën e tyre, arritëm të tërheqim 2,000 vrapues në qendër të qytetit dhe mblodhëm 12,000 euro për punën e “Renesansa” me terapinë e kancerit. Arritëm të përmirësojmë mesazhet publike për shëndetin në lidhje me testet dhe trajtimet e hershme, duke adresuar ankthin dhe frikën që shoqëron kontrollimet vjetore, duke nxitur mesazhin që angazhimi në sport është i rëndësishëm për shëndetin dhe mirëqenien mendore, si dhe ushqimi dhe vizitat e rregullta me mjekët kujdestarë. Si rezultat i suksesit të fushatës së vet ngjarjes, mamografitë u rritën me 300 për qind, dhe vazhdojnë të jenë një shërbim shumë i kërkuar, që do të shpëtojë jetë në fund të fundit.
Aktualisht po angazhohem si vullnetare me Projektin e Bibliotekës për krijimin e Bibliotekës së parë për Fëmijë në Pallatin e Rinisë, ku fëmijët mund të studiojnë shtatë ditë në javë në një mjedis të sigurt dhe falas të krijuar dhe të dizajnuar ekskluzivisht për përdorimin e tyre të huazojnë libra për t’i shijuar në shtëpi. Bibliotekat janë një burim thelbësor për komunitetet. Disponueshmëria e librave cilësorë dhe hapësirave cilësore për fëmijë ndihmon nënat vetushqyese për fëmijë të vegjël (me pak opsione për të shkuar), nënat që nuk mund të përballojnë të blejnë libra për 10 – 20 euro në javë, nënat që punojnë dhe që jetojnë një jetë të ngarkuar dhe nënat në shtëpi shumë-gjenerale që kërkojnë një hapësirë të qetë për fëmijët e tyre të vegjël për të përfunduar detyrat e shtëpisë. Projekti udhëhiqet nga Drejtoresha e Pallatit të Rinisë Mrika Gashi, Drejtoria e Arsimit dhe Kulturës në Qytetin e Prishtinës, si dhe Drejtoresha Fatime Mehmetaj e Bibliotekës “Hivzi Sylejmani”.
UNICEF më nderoi duke më dhënë mundësinë të mbështes atë në misionin e tyre për të rritur ndërgjegjësimin rreth temës dhe rëndësisë jetike të zhvillimit të hershëm të fëmijërisë. Zhvillimi emocional, social dhe fizik i fëmijëve të vegjël ka një efekt të drejtpërdrejtë në zhvillimin e tyre të përgjithshëm dhe të ardhmen e tyre. Është shumë e rëndësishme që foshnjat dhe fëmijët e vegjël të jetojnë në mjedise që rrisin dhe të kenë kontakt të ngushtë dhe të përzemërt me prindërit dhe kujdestarët. Të bëhesh prind është mrekulli, të rritësh fëmijët është një punë shpërblyese, por është gjithashtu sfiduese me presionet e kërkuara të përgjegjësive të punës/shtëpisë. Është absolutisht thelbësore për prindërit të kuptojnë bazat e psikologjisë së fëmijëve për të ofruar mundësi për foshnjat dhe fëmijët e vegjël të tyre të rriten dhe lulëzojnë. Është përmes kuptimit të botës së tyre shpejt në zhvillim, ne mund të lidhemi me ta kognitivisht, emocionalisht dhe të sigurojmë mjedisin mbështetës që ata meritojnë.
Telegrafi: Sapo festuam 8 marsin, Ditës Ndërkombëtare të Gruas. A mendoni se ka ende sfida të pashpallura që duhet të adresohen në këtë fushë?
Kristale Ivezaj Rama: Kaloj shumë kohë me vendasit çdo ditë. Qoftë duke bërë biseda rastësore me njerëzit në radhë në furrën e bukës ose duke kryer detyrat e përditshme, jam një dëgjuese e mirë. Njerëzit, veçanërisht gratë, kanë tendencë të ndihen të sigurta dhe komode për të hapur dhe ndarë historitë e tyre me mua.
Gjej që duhet të bëjmë më shumë për gratë në qytet dhe në zonat rurale për të ndjerë se janë të mbrojtura dhe të sigurta. Ka pasur disa raste ku gratë shprehin ndjenjat e tyre të të qenit të injoruara ose të mos dëgjuara nga institucionet përgjegjëse për sigurinë e tyre. Raportimet për dhunë në familje ose abuzim shpesh janë përballur me pak empati, duke çuar në ritraumatizim. Unë mbështes një qasje më të gjithanshme për të mbështetur gratë nën mbrojtje të viktimave, duke theksuar nevojën për trajnime dhe edukim të përmirësuar për profesionistët, duke përfshirë personelin e zbatimit të ligjit, me një fokus në ndërgjegjësimin mendor dhe ndjeshmërinë më të madhe ndaj çrregullimeve emocionale, ndaj dhimbjes së njerëzve.
Gjithashtu një sfidë tjetër është mungesa e respektit dhe vlerësimit për kujdesin. Si shoqëri, duhet të njohim rëndësinë dhe rëndësinë e kontributeve të grave në shtëpi dhe në ekonomi. Me fjalë të tjera, duhet të shohim “punën e grave” tradicionale si vërtet të barabartë me “punën e burrave” tradicionalë.
Telegrafi: Ju jeni lindur dhe rritur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës nga prindër emigrantë shqiptarë. Na tregoni pak për historinë tuaj familjare.
Kristale Ivezaj Rama: Të dy gjyshërit e mi ishin emigrantë ekonomikë të viteve ’60 nga Mali i Zi që kërkonin të ardhme më të sigurta për familjet e tyre se çfarë ofronte ish-Jugosllavia. Prindërit e babait tim u zhvendosën në ShBA kur babai im ishte fëmijë, dhe prindërit e nënës sime u zhvendosën në Francë kur ajo ishte vogëlushe. U rrita në një shtëpi shumëgjuhëshe me një baba shumë të freskët akademik/aktivist për të drejtat e njeriut në periferi të Detroitit. Babai im më mori në demonstratat për Kosovën gjatë viteve ’80 dhe ’90. Fjalët e mia të para duhet të kenë qenë, “Kosova Republikë”! Xhaxhai im ishte një i burgosur politik në vitin 1986. Herën e parë që ShBA-ja kërcënoi me embargon Jugosllavinë ishte për shkak të xhaxhait tim, i cili ishte një aktivist shqiptaro-amerikan i burgosur në një burg jugosllav për protesta për të drejtat e shqiptarëve.
Edhe pse isha shumë fëmijë amerikane, Kosova ishte pjesë e pëlhurës së fëmijërisë sime.
Telegrafi: Nga ShBA në Londër, dhe tani në Prishtinë. Na tregoni se si jeni përshtatur me jetën në Prishtinë, dhe çfarë ju mungon nga Londra?
Kristale Ivezaj Rama: Ne jemi njerëz, dhe njerëzit janë të adaptueshëm. Kjo është ajo që besoj. Fëmijët dhe bashkëshorti im janë shtëpia ime, për sa kohë që jemi së bashku jam e lumtur kudo në këtë planet. Çdo vend ka magjinë dhe forcat e veta. Ajo që më mungon më shumë nga Londra janë bibliotekat dhe parqet. Por prapë, Londra nuk ka Parkun e Gërmisë ose Malet e Rugovës.
Telegrafi: Si po përballeni me presionet dhe sfidat e mundshme që vijnë nga publiku ose mediat për shkak të rolit tuaj publik?
Kristale Ivezaj Rama: Një ndërgjegje e pastër është një jastëk i mirë. Besoj se jeta në Londër për 13 vjet më ka ndihmuar të formësoj këtë mentalitet. Britanikët kanë një sens vetë-degradues të humorit – ata qeshin lehtë me veten e tyre dhe kanë një qëndrim të fortësie. Nëse shihni fotografi nga Londra e viteve të Luftës së Dytë Botërore të cilët pinë çaj mbi rrënoja – “qëndro i qetë dhe vazhdo përpara” – është shumë ajo çka kam marrë nga kultura e tyre.
Gjithashtu, besoj se kam një jetë të brendshme të pasur që më mban të qëndrueshme. Unë jam një lexuese dhe shkrimtare e zellshme. Unë vrapoj, meditoj, lutem dhe gatuaj. Nga pranvera deri në vjeshtë, merrem me kopshtari. Sigurohem që pavarësisht nga ajo që ndodh në jetën tonë, fëmijët e mi të kënë një nënë të lumtur, të shëndetshme.
Telegrafi: Si e keni njohur Përparimin? Na tregoni pak për historinë tuaj të dashurisë.
Kristale Ivezaj Rama: Ne u takuam rastësisht përmes punës. Unë isha një shkrimtare “e fshehur” dhe organizatore e një konference të rëndësishme në CCV mbi kryeqytetet e së ardhmes ku prezantoi fizikanti i ndjerë, Stephen Hawking. Përparimi ishte një folës për planifikimin urban, ndërsa ai po ndiqte doktoraturën e tij. Ne kurrë nuk u takuam personalisht – në fillim u njohëm përmes e-mailit të punës dhe u takuam personalisht një vit më vonë në New York City. Kur u takuam, ishte dashuri me shikim të parë. Ne të dy njohëm njëri-tjetrin dhe e dinim që ishim të destinuar të ishim në jetët e njëri-tjetrit. Që nga dita që u takuam në vitin 2010, kemi qenë bashkë.
Telegrafi: Ju jeni nënë e tre fëmijëve të mrekullueshëm. Na tregoni për një ditë të zakonshme në jetën tuaj, dhe a është bërë koha familjare me Përparimin më e kufizuar tani që ai është kryetar?
Kristale Ivezaj Rama: Ditët e zakonshme janë ditë magjike. Me orare kaq dinamike dhe intensive, gjej qetësi në rutinat e ushqimeve, kujdesem t’i çoj dhe marr fëmijët nga shkolla, dhe në punën nga shtëpia. Koha e familjes është vërtetë e kufizuar me Përparimin. Ai përpiqet të kthehet në shtëpi para se fëmijët të shkojnë për të fjetur, por shpesh punon deri vonë natën. Gjithmonë ndihemi me fat kur oraret e tij gjatë fundjavës janë më të qeta. Çdo herë që jemi së bashku, e vlerësojmë, dhe kalojmë kohë në natyrë, qoftë një shëtitje në pyll ose një ngjitje nëpër kodra me fëmijët tanë.
Telegrafi: A qëndroni prapa shprehjes së famshme që “pas çdo burri të suksesshëm, qëndron një grua edhe më e suksesshme”?
Kristale Ivezaj Rama: Haha nuk e di, varet nga burri. Në lidhje me bashkëshortin tim, ai ka qenë gjithmonë i motivuar si student, si arkitekt dhe si profesionist. Ai është një fëmijë i luftës, që u rrit vetëm në rrugët e Londrës. Kërkohet një shpirt i vërtetë luftarak për të qenë ku është, dhe askush s’mund të marrë merita për suksesin e tij veçse ai vet. Si partnerja e tij në jetë dhe si shoqe, jam e sigurt që mund t’i kem hapur sytë për perspektiva që ndoshta ai nuk kishte marrë parasysh më parë, por ai bën të njëjtën gjë edhe për mua!
Telegrafi: Kristale, ju falënderojmë shumë për intervistën. Për fund, cili do të ishte mesazhi juaj për lexuesit e kësaj interviste?
Kristale Ivezaj Rama: Ju falënderoj shumë për interesin tuaj në mendimet dhe vëzhgimet e mia. Çdo person është një dhuratë unike për botën, jini të butë me veten dhe me të tjerët. Nëse më shihni rreth qytetit, mos hezitoni të më përshëndesni! /Telegrafi/
